Το σημείο καμπής της σοβιετικής στάσης στο ζήτημα της Ανατολής υπήρξε η απόφαση για ειρήνευση με κάθε κόστος με τους Γερμανο-αυστριακούς και τους Νεότουρκους. Ήδη, με την επικράτηση της Επανάστασης είχαν ξεκινήσει οι συνομιλίες με τους Γερμανούς και είχε επιτευχθεί μια καταρχήν παύση των εχθροπραξιών. Οι συνομιλίες έγιναν στην πολωνική πόλη Μπρεστ Λιτόφσκ (Brześć Litewski). Παράλληλα, στη Γερμανία άρχισαν να ξεσπούν οι πρώτες επαναστατικές κινήσεις.

Toν Ιανουάριο του ’18 ξέσπασαν οι πρώτες απεργίες των εργατών σε Γερμανία και Αυστρία. Ειδικά στο Βερολίνο, το απεργιακό κίνημα απλώθηκε στα μεγαλύτερα εργοστάσια και υποστηρίχθηκε από κίνημα εκατοντάδων χιλιάδων εργατών. Στους κόλπους της επαναστατικής κυβέρνησης εμφανίζονται τρεις διαφορετικές απόψεις. Η καταρχήν κυρίαρχη άποψη του Μπουχάριν και των Αριστερών Κομμουνιστών για συνέχιση του πολέμου και μετατροπή του σε επαναστατικό, η άποψη του Τρότσκι «ούτε ειρήνη ούτε πόλεμος», που ήταν κοντύτερα στην άποψη του Μπουχάριν, και, τέλος, η άποψη του Λένιν για ειρήνη με Γερμανούς και Νεότουρκους με κάθε τίμημα.

Φαίνεται ότι o Λένιν εκτιμούσε πως «εφόσον η επανάσταση στη Γερμανία αργεί ακόμη να “γεννηθεί”, το καθήκον μας είναι να διδασκόμαστε τον κρατικό καπιταλισμό των Γερμανών, να αφομοιώνουμε με όλες μας τις δυνάμεις αυτό τον καπιταλισμό, να μη διστάζουμε να χρησιμοποιήσουμε δικτατορικές μεθόδους για να επιταχύνουμε αυτή την αφομοίωση του τρόπου ζωής της Δύσης από τη βάρβαρη Ρωσία, χωρίς να υποχωρούμε μπροστά σε βάρβαρα μέσα πάλης ενάντια στη βαρβαρότητα». [1]

 Οι συνέπειες της Συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ θα είναι καταλυτικές τόσο για το ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα όσο και για τη μοίρα των Λαών της Ανατολής. Επίσης, η ίδια η Σοβιετική Ένωση θα μπει σε μια διαδικασία εσωστρέφειας και βίαιης επίλυσης των εκκρεμών αντιθέσεων που υπήρχαν και εντός του επαναστατικού στρατοπέδου και εντός της ρωσικής κοινωνίας. [2]

Μετά την καταστολή της γερμανικής επανάστασης οι Σοβιετικοί θα έρθουν σε επαφή τον αυτοεξόριστο ηγέτη των Νεότουρκων Εμβέρ Πασά. Επίσης, μέσω των Τούρκων κομμουνιστών του Μουσταφά Σουμπχί, που τον Μάιο του ’19 πήγε στη Μικρά Ασία από τη Ρωσία, οι μπολσεβίκοι ήρθαν σε επαφή με το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα που άρχισε να οργανώνει ο Μουσταφά Κεμάλ. Έτσι βαθμιαία θα διαμορφωθεί μια κοινή άποψη στη βάση της ύπαρξης ενός κοινού εχθρού.

Στη συνέχεια, η σοβιετική ηγεσία θα βλέπει στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μόνο Τούρκους εργάτες και μόνο τουρκικές πόλεις. Χαρακτηριστική είναι η πρόταση που έγινε το φθινόπωρο του ’19 στον Νεότουρκο ηγέτη Εμβέρ Πασά να «πάει στη Μόσχα (σ.τ.σ. από το Βερολίνο, όπου είχε καταφύγει μετά την ήττα) και να προσπαθήσει εκεί να πραγματώσει το τολμηρό σχέδιο μιας σοβιετο-μουσουλμανικής συμμαχίας, μιας συμφωνίας ανάμεσα στον ρωσικό μπολσεβικισμό και τον τουρκικό εθνικισμό ενάντια στον βρετανικό ιμπεριαλισμό…». [3]

Μέσα από μια ενδιαφέρουσα διπλωματική και ιδεολογική συνάντηση, η σχέση μεταξύ Λένιν και Κεμάλ θα μετατραπεί σε σχέση φιλίας και συμμαχίας. Το εθνικιστικό κεμαλικό κίνημα θα χρησθεί «εθνικοαπελευθερωτικό» και θα βοηθηθεί με πολλούς τρόπους. Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτή θα έχει η συμμετοχή της Ελλάδας στα τέλη του 1919 έως και τον Απρίλιο του ’20 στην αντιμπολσεβικική εκστρατεία που οργάνωσαν οι Βρετανοί και οι Γάλλοι, όπως και ο έλεγχος των στενών από τους συμμάχους. Ο ελληνικός Στρατός, όπως και το ελληνικό Ναυτικό εκλήφθησαν ως εργαλεία άσκησης της βρετανικής πολιτικής στο χώρο της Εγγύς Ανατολής και της Μαύρης Θάλασσας. Η προσέγγιση των Σοβιετικών με τους Τούρκους εθνικιστές είχε χαρακτήρα στρατηγικής επιλογής, η οποία δεν αναιρέθηκε ούτε όταν οι κεμαλικοί δολοφόνησαν τον ηγέτη του τουρκικού κομμουνιστικού κόμματος Μουσταφά Σουμπχί, τη σύζυγό του και 14 ηγετικά στελέχη τον Ιανουάριο του 1921.

Η υπογραφή «Συνθήκης Φιλίας και Αδελφοσύνης» μεταξύ της εθνικιστικής Τουρκίας και της Σοβιετικής Ένωσης έγινε στις 16 Μαρτίου 1921. Την ίδια εποχή, ο ελληνικός Στρατός πραγματοποιούσε την πρώτη του μεγάλη επιχείρηση εναντίον των κεμαλικών δυνάμεων με την κατάληψη της Κιουτάχειας.

Xαρακτηριστικές είναι οι οδηγίες που δίνει ο Λένιν στον πρώτο Σοβιετικό πρέσβη που αποστέλλεται στην Άγκυρα: «Ο Μουσταφά Κεμάλ Πασά δεν είναι σοσιαλιστής. Πάντως φαίνεται ότι είναι υπέροχος οργανωτής, έξυπνος, ηγήθηκε της αστικοδημοκρατικής επανάστασης και τα έβαλε με τους ιμπεριαλιστές επιδρομείς… Είναι ανάγκη να βοηθηθεί. Και αυτό είναι σημαντική δουλειά προς τους Τούρκους εργάτες και αγρότες. Να ποιο είναι το νόημα της δουλειάς σας: Να σέβεστε την τουρκική κυβέρνηση, τον τουρκικό λαό, να μην είστε υπεροπτικός και προπάντων να μην αναμειγνύεστε στις εσωτερικές υποθέσεις».

O Aράλοφ, Σοβιετικός πρέσβης στην Άγκυρα, γράφει για τις δραματικές εικόνες των σφαγών που συνάντησε και περιγράφει την προσπάθεια παρέμβασης που έκανε προς τον Κεμάλ: «…(συναντήσαμε) πτώματα σφαγιασμένων Ελλήνων τους οποίους είχαν απαγάγει από τα σπίτια τους και είχαν σκοτώσει πάνω στους δρόμους. Του είπα (του Κεμάλ) για τις φρικτές σφαγές των Ελλήνων που είχε δει ο Φρούντζε και αργότερα εγώ ο ίδιος. Έχοντας υπ’ όψιν μου τη συμβουλή του Λένιν να μη θίξω την τουρκική εθνική φιλοτιμία, πρόσεχα πολύ τις λέξεις μου…». [4]

Πάντως, ουδέποτε το κεμαλικό κίνημα θα αποκτήσει κάποιο μεγαλύτερο κύρος στα μάτια των Σοβιετικών. Στη 18η Συνεδρίαση του Συνεδρίου της Κομιντέρν θα δηλωθεί: «Μετά τις Συνθήκες του Λονδίνου, η κυβέρνηση της Άγκυρας είναι κυβέρνηση προδοτική». [5] Είναι χαρακτηριστική η αναφορά του Άγι Στίνα:

«Το κίνημα του Κεμάλ είχε δημιουργήσει πολύ ενοχλητικούς πονοκεφάλους στους θεωρητικούς της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Δεν έμπαινε σε κανένα από τα γνωστά, σύμφωνα με τη μαρξιστική θεωρία, καλούπια των ιστορικών κινημάτων. Εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα μόνο του δε λέει τίποτα. Δεν είναι αυτός ταξικός ορισμός… Πρόκειται στο βάθος για αστικοδημοκρατική επανάσταση; Αλλά όλες τις επιχειρήσεις στην Τουρκία τότε τις είχαν Έλληνες, Αρμένηδες και Εβραίοι. Αυτοί ήταν η αστική τάξη. Αλλά αυτή την αστική τάξη ο Κεμάλ την περνούσε διά πυρός και σιδήρου. Με το νικηφόρο τέρμα του κινήματός του ούτε ίχνος από αυτούς δεν θα έμενε στο έδαφος της Τουρκίας… Δηλαδή δεν υπήρχε τούρκικη αστική τάξη. Τότε τι είναι αυτό το κίνημα; “Ιδιοτροπία της ιστορίας; Κακό παιχνίδι της διαλεκτικής;”. Στο τέλος, αφού το κίνημα δεν έμπαινε σε κανένα από τα γνωστά καλούπια, ο φάκελος “Κεμαλικό Κίνημα” μπήκε στο αρχείο». [6]

(*) Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, συγγραφέας. Πηγή του κειμένου το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

[1] Β. Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 43, σελ. 211, από την μπροσούρα «Για τα “αριστερά” παιδιαρίσματα και το μικροαστισμό». Για τις διεργασίες που οδήγησαν στην υπογραφή της Συνθήκης του Μπρεστ βλ.: Ε. Χ. Καρρ, Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, τόμ. 3, σελ. 17-83, εκδ. Υποδομή, 1982.

[2] Βλάσης Αγτζίδης, «Λένιν 1918: η συνθήκη μεταξύ Γερμανών και μπολσεβίκων», εφημ. «Ελευθεροτυπία», 24 Φεβρουαρίου 2013, https://kars1918.wordpress.com/2013/03/01/brzesc-litewski/

[3] Ε. Καρρ, ό.π. σελ. 302-305.

[4] S. I. Αralov, V Vaspaminania Sovietskogo Diplomata, εκδ. Institute Nexntounarontnih Atnazeni, Mόσχα, 1960, σ. 53-65.

[5] Ορχάν Κοττά, «Κεμαλισμός και κουρδικό ζήτημα», περ. «Λαοί», τεύχ. 1, Μάιος 1987, σελ. 70.

[6] Στίνας Άγις, «Αναμνήσεις», Αθήνα, Β’ έκδοση, εκδ. Ύψιλον, 1985, σελ. 16.

* To tvxs.gr με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή παρουσιάζει ένα μεγάλο αφιέρωμα με κείμενα του Βλάση Αγτζίδη, διδάκτορα σύγχρονης Ιστορίας και συγγραφέα με ερευνητικά πεδία τη διαδικασία μετάβασης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή των εθνών-κρατών και την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Πηγή του παραπάνω κειμένου είναι το βιβλίο του «Μικρασιατική Καταστροφή. Από τη Λούξεμπουργκ και τον Γληνό στην ήττα και στο τραύμα», εκδ. Historical Quest, Αθήνα, 2019.

Διαβάστε άλλα άρθρα του αφιερώματος:

►Αφιέρωμα στη Μικρασιατική Καταστροφή: Ενδοελληνικές αντιθέσεις
►«Γιατί κάψαμε τη Σμύρνη;»
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή
►Μικρασιατική Καταστροφή και δεξιός αναθεωρητισμός
►Οι Ρωμιοί στην οθωμανική κοινωνία
►Η Ρόζα Λούξεμπουργκ για το εθνικό ζήτημα και το ζήτημα της Ανατολής
►Όταν ο Γληνός «συνάντησε» τη Λούξεμπουργκ: Προσεγγίζοντας το Ζήτημα της Ανατολής και το κίνημα των Νεότουρκων
►Η δομή της οθωμανικής κοινωνίας
►Ξαναδιαβάζοντας τη Μικρασιατική Καταστροφή 
► 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή: Τα πραγματικά μυστήρια της Αιγηίδος
►Δύο γραμμές για το Ζήτημα της Ανατολής: Λένιν vs Λούξεμπουργκ 
► Οι θέσεις των Γληνού και Σκληρού για τους Νεότουρκους 
► Τουρκικός εθνικισμός και γερμανικός ιμπεριαλισμός
►Το νεοτουρκικό σχέδιο για τις μειονότητες