Φτάσαμε στους 23.000 νεκρούς. Αναλογικά ο μεγαλύτερος αριθμός νεκρών στην Ευρώπη και από τους μεγαλύτερους στον κόσμο. Αλλά δεν πρόκειται απλά για έναν αριθμό. Πρόκειται για πατεράδες και μανάδες, κόρες και γιούς, αγαπημένους και φίλους. Πολλοί δεν είδαν τους αγαπημένους τους πριν φύγουν. 

Υποστήριξα σε προηγούμενο άρθρο ότι για να ολοκληρωθεί η διαδικασία του πένθους πρέπει να μαθαίνουμε τα ονόματα, την ιστορία, τους αγαπημένους όσων έφυγαν όπως γίνεται σε άλλα κράτη και πιο δημοκρατικά ΜΜΕ. Η προσωποποίηση της καταστροφής επιτρέπει και την ολοκλήρωση του πένθους και το μάθημα για το μέλλον.

Η καταστροφή είναι τεράστια, χωρίς προηγούμενο. Όταν συμβαίνουν τέτοιες καταστροφές, το πρώτο ερώτημα είναι «ποιος φταίει;», «πως φτάσαμε εδώ;» Ακολουθώντας τη ρήση του Leibniz «nihil sine ratione» («τίποτε δεν γίνεται χωρίς λόγο»), προσπαθούμε να ανιχνεύσουμε την αιτία της καταστροφής, να βρούμε ποιος  ευθύνεται, να ζητήσουμε λογοδοσία, να απαγγείλουμε κατηγορίες.  Ο λόγος περί ευθύνης, μαζί με την περίοδο του πένθους, γίνεται έτσι αμυντικός μηχανισμός απέναντι στην απώλεια, η έρευνα για τα αίτια της συμφοράς, ανακούφιση. Για την ταραγμένη ψυχική ισορροπία, η εξέταση της ευθύνης είναι μια πρόσκαιρη παρηγοριά.

Μετά την καταστροφή στο Μάτι, η συζήτηση στα κατεστημένα ΜΜΕ εστιάστηκε στην πολιτική ευθύνη και στην υποχρέωση παραίτησης υπουργών. Ακούστηκε  επανειλημμένα ότι ανάληψη πολιτικής ευθύνης χωρίς παραίτηση δεν νοείται. Είναι σταθερά όλων των κοινοβουλευτικών πολιτευμάτων, τόνισε κάποιος εκ των παροικούντων το Σύνταγμα που τώρα πιστεύει ότι η σιωπή είναι χρυσός.

Στο ζενίθ της πανδημίας με ρεκόρ κρουσμάτων, διασωληνώσεων και θανάτων η ευθύνη αποκτά κεντρική σημασία και γι’ αυτά που έγιναν και για τα επόμενα. Η κυβέρνηση μας βομβαρδίζει συνεχώς με αντιφατικές και αντικρουόμενες εντολές, συστάσεις και απόψεις ειδικών και ανειδίκευτων δίνοντας  μια εικόνα πλήρους σύγχυσης που μπερδεύει τους πολίτες. Ζυγίζει τους θανάτους με το οικονομικό κέρδος και ανοίγει οικονομικές δραστηριότητες ενόσω βρισκόμαστε στην κορυφή του θανατικού παγόβουνου.

Η πανδημία είναι η αρχική αιτία της καταστροφής. Αλλά η ανικανότητα και η ιδεολογία της κυβέρνησης οδήγησε στην τεράστια αύξηση των θυμάτων. Ο ρόλος του κράτους είναι να προφυλάσσει τους πολίτες του, να τους δίνει μια αίσθηση ασφάλειας. Ακούμε τα περί ασφάλειας διαρκώς σε σχέση με την άμυνα της χώρας. Αλλά η ασφάλεια από την αρρώστια και τον θάνατο είναι πιο σημαντική. Όπως μας είπαν από την αρχή, «βρισκόμαστε σε πόλεμο» με τον Covid-19 δεν έχουμε κανένα άλλο πόλεμο.

Κανένας «υπεύθυνος» εντούτοις δεν αναλαμβάνει οποιαδήποτε μορφή ευθύνης. Δεν υπήρξε στον δημόσιο διάλογο καμία αναφορά στους κανόνες που θεμελιώνουν την πολιτική ευθύνη και την υποχρέωση παραίτησης.  Η έλλειψη συζήτησης από όλες τις πλευρές αποτελεί παράδειγμα ένδειας.  Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με μια παρουσίαση της έννοιας της ευθύνης, των προϋποθέσεων και των συνεπειών της. 

Αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Karl Jaspers σε σειρά διαλέξεων για τη γερμανική ενοχή, αναφέρθηκε σε τέσσερα είδη ευθύνης και ενοχής: νομική, πολιτική, ηθική και μεταφυσική. Το μέγεθος των ναζιστικών εγκλημάτων δεν συγκρίνεται βέβαια με τις αβλεψίες, την ενοχή και την ευθύνη της κυβέρνησης για τις πρόσφατες καταστροφές. Εν τούτοις, τα είδη ευθύνης πολιτικών, υπηρεσιακών και πολιτών που εξέτασε ο Jaspers έχουν πανανθρώπινη εμβέλεια. Συνδέοντας τα με τα φονικά αποτελέσματα της πανδημίας μπορούμε να βάλουμε το πρόβλημα της ευθύνης στις πραγματικές του διαστάσεις.

Μορφές ευθύνης

Η νομική ευθύνη αφορά τις παραβάσεις του νόμου από αξιωματούχους ή πολίτες. Ανεξάρτητα από το αξίωμα ή τη θέση, η διαλεύκανσή της ανατίθεται στις ανακριτικές αρχές και η τιμωρία στα δικαστήρια εφ’ όσον υπάρξουν ενδείξεις ενοχής σύμφωνα με τις προϋποθέσεις του ποινικού δικαίου. Η ποινική είναι η πιο βαριά αλλά φιλοσοφικά η πιο εύκολη μορφή ενοχής. Διπολική, αθώος/ένοχος δεν υπάρχουν γρίζες ζώνες. Βέβαια το δίκαιο είναι πολλές φορές άδικο και η εφαρμογή του δημιουργεί δικαίωμα και υποχρέωση ανυπακοής και αντίστασης. Αυτό είναι θέμα της της ατομικής συνείδησης και της κριτικής θεωρίας.  Αλλά η εξιχνίαση ποινικών ή αστικών ευθυνών είναι δουλειά των δικαστικών αρχών.

Δεύτερη και πιο σημαντική είναι η ηθική ευθύνη. Κινητοποιείται από πράξεις ή παραλείψεις που τραυματίζουν την ατομική μας συνείδηση. Διαμορφώνεται μέσα από τη διαίσθηση και τους προσωπικούς στοχασμούς σε συνδυασμό με τους πάντα αμφισβητούμενους ηθικούς κανόνες. Ο παραβάτης του νόμου φοβάται την κρατική τιμωρία. Ο παραβάτης της ηθικής καταδιώκεται από εσωτερικές ερινύες, ντροπή, την απαξιωτική ματιά του κόσμου.

Καθένας μας είναι ηθικά υπεύθυνος για τις πράξεις και τις παραλείψεις του, συμπεριλαμβανομένης της συμμόρφωσης σε ανήθικες ή άδικες εντολές. Οι θάνατοι της πανδημίας και η ευθύνη των κρατούντων γίνονται αφορμή για να εξετάσουμε την δικιά μας ευθύνη: τον τρόπο με τον οποίο επιζητήσαμε, ανεχθήκαμε ή αδιαφορήσαμε για τις παραβιάσεις που το συμφέρον επιβάλει.

Η φοροαποφυγή, η μικρο-διαφθορά, η αδιαφορία για την επιβολή της ιδιωτικής κερδοφορίας πάνω από το κοινό καλό και το δημόσιο συμφέρον αποτελούν συστατικά της δικιάς μας ενοχής. Συνεισέφεραν στην τρέχουσα και σε μύριες άλλες καταστροφές.  Όλοι μας μοιραζόμαστε την ηθική ευθύνη, πέρα από τους κλινικάρχες, τους αδιάφορους. Προχτές ένας μεσήλικας γλύστρισε σε δρόμο του Παρισιού, έπεσε και κτύπησε το κεφάλι του. Κανένας περαστικός δεν κάλεσε ασθενοφόρο και ο άνθρωπος πέθανε. Η ηθική ευθύνη μας καλεί να αλλάξουμε νοοτροπία και συμπεριφορές μια και οι απαραίτητες αλλαγές για την αποτροπή της επόμενης καταστροφής ξεκινούν από εμάς.

Πιο καθολική και απόλυτη είναι η μεταφυσική ευθύνη. Είμαστε όλοι υπεύθυνοι γιατί είμαστε παρόντες όταν προετοιμαζόταν και όταν έγινε το κακό. Είμαστε εδώ όταν 23.000 κόσμοι χάθηκαν, μαζί με τα όνειρα και τις επιθυμίες, τις αναμνήσεις και τα σχέδια τους. Είναι ευθύνη όλων μας γιατί βλέποντας λάθη και παραβάσεις δεν ενδιαφερθήκαμε, δεν διαμαρτυρηθήκαμε, δεν βοηθήσαμε όπως ο περαστικός που συνέχισε τον δρόμο του αδιαφορώντας. Απόλυτη ευθύνη προς την ανθρωπότητα, προς το κοινό καλό και προς τον ιερό χαρακτήρα της ζωής.

Πολιτική ευθύνη

Τέλος, η πολιτική ευθύνη κράτους, κυβέρνησης και υπουργών. Ως πολιτική, αναφέρεται κατ’ αρχάς στην λογοδοσία της κυβέρνησης στον λαό, το πολιτικά κυρίαρχο σώμα. Οι κυρώσεις της είναι πολιτικές. Η ήττα του κυβερνώντος κόμματος στις επόμενες εκλογές αποτελεί την αυστηρότερη τιμωρία για την αποτυχία πολιτικών και επιχειρήσεων.  Βέβαια σε μια μεγάλη καταστροφή, είτε με υπαιτιότητα κρατικών λειτουργών είτε όχι, η κυβέρνηση πρέπει να αποδεχθεί την πολιτική ευθύνη, να ζητήσει δημόσια και επανειλημμένα συγγνώμη και να κάνει ό,τι μπορεί για να περιορίσει τα θύματα και να βρεθούν τα αίτια.  Το απρόβλεπτο, το ενδεχομενικό παραμονεύουν. Οι κυβερνήσεις είναι στην εξουσία και για τα καλά με τους επαίνους τους αλλά και για τα κακά με τις – δίκαιες ή άδικες – κατηγορίες. Ο ηγέτης που δεν αποδέχεται την ευθύνη γίνεται κατηγορούμενος στο δικαστήριο της θεοδικίας.

Υπάρχει όμως μια πιο τυπική μορφή υπουργικής ευθύνης.  Το άρθρο 85 του Συντάγματος ορίζει ότι οι υπουργοί είναι υπεύθυνοι «για τις πράξεις ή παραλείψεις της αρμοδιότητας τους.» Η ατομική ευθύνη αποτελεί συνταγματική επιταγή του κοινοβουλευτικού συστήματος όπως εξελίχθηκε στη Βρετανία, την πατρίδα του κοινοβουλευτισμού. Η συνταγματική σύμβαση θεμελιώνει τη λογοδοσία των υπουργών στο Κοινοβούλιο, περιορίζει την ποινική και αστική τους ευθύνη και εξασφαλίζει ότι οι υπουργοί δεν μπορούν να ενοχοποιούν τους υπηρεσιακούς υπαλλήλους για τις αποτυχίες τους. Ο υπουργός πληροφορεί τους βουλευτές για το έργο του και υπόκειται στον έλεγχο και την κριτική τους για όλες τις πλευρές του χαρτοφυλακίου του. Έλεγα στα μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου στο Λονδίνο, ότι ο υπουργός είναι υπεύθυνος για κάθε γράμμα που στέλνει το υπουργείο του.

Σε περίπτωση αποτυχίας, η σύμβαση επιβάλει την παραίτηση του υπουργού χωρίς να ορίζει το μέγεθος ή το είδος της αποτυχίας. Δεν υπήρξε ποτέ «χρυσή εποχή» στην οποία η ατομική ευθύνη οδηγούσε στην άμεση παραίτηση υπουργών. Η μόνη σημαντική παραίτηση στην πατρίδα του κανόνα ήταν αυτή του υπουργού Εξωτερικών Λόρδου Κάρινγκτον το 1983: το Υπουργείο δεν είχε προειδοποιήσει την κυβέρνηση ότι η Αργεντινή προετοίμαζε αρμάδα για να εισβάλει στα νησιά Φώκλαντ. Η αρχή είχε αποδυναμωθεί σημαντικά μετά τον πόλεμο.

Η τεράστια αύξηση των κρατικών λειτουργιών και καθηκόντων και η δημιουργία των ανεξάρτητων αρχών σημαίνει ότι οι υπουργοί δεν μπορούν να επιβλέπουν όλες τις ενέργειες που ανήκουν τυπικά στην υπευθυνότητα τους.   Έτσι η συνταγματική θεωρία υποστηρίζει τώρα ότι οι υπουργοί είναι υπεύθυνοι μόνο για τις αποφάσεις στις οποίες συμμετείχαν άμεσα και προσωπικά. Βασική ευθύνη των υπουργών είναι να πληροφορούν τη Βουλή και να εξηγούν τις αποτυχίες τους.  Η  απώλεια πολιτικού κεφαλαίου, σπάνια της θέσης τους, αποτελούν την αυστηρότερη τιμωρία για αποτυχία.

Πως εφαρμόστηκε η αρχή της ευθύνης στην Ελλάδα; Οι σημαντικές υπουργικές παραιτήσεις στο παρελθόν αφορούσαν διαφωνίες με τον πρωθυπουργό. Έτσι ήταν η παραίτηση Κώστα Σημίτη το 1987, του Αναστάσιου Πεπονή το 1994 ή του Παναγιώτη Λαφαζάνη το 2015. Οι περισσότερες παραιτήσεις όμως ήταν αποτέλεσμα παραβιάσεων της δεοντολογίας και προσωπικής ηθικής, όπως του Σάββα Τσιτουρίδη το 2004, του Γιώργου Βουλγαράκη και του Μιχάλη Λιάπη το 2008 ή της Ράνιας Αντωνοπούλου το 2018. Η παραίτηση του Νίκου Τόσκα, μετά το Μάτι, αποτελεί την μόνη περίπτωση παραίτησης, απ’ ότι ξέρω, για επιχειρησιακή αποτυχία για την οποία δεν είχε την παραμικρή προσωπική ευθύνη. Ο Τόσκας αποτελεί το πρότυπο πολιτικής ηθικής και παράδειγμα για τους σημερινούς υπουργούς.

Γιατί υπάρχει τέτοια μεγάλη απόσταση μεταξύ θεωρίας και πράξης; Βρισκόμαστε στην εποχή των διαρκών – πραγματικών ή fake – ειδήσεων και δημοσκοπήσεων. Κάθε  απόφαση παραίτησης ή αποπομπής υπουργού παίρνει υπ’ όψη το πολιτικό κόστος. Έρευνες στη Βρετανία δείχνουν ότι το μέγεθος της λαϊκής δυσαρέσκειας για μια αποτυχία αποτελεί το πιο σημαντικό παράγοντα στους υπολογισμούς της κυβέρνησης. 

Ο κ. Μητσοτάκης φαίνεται να πιστεύει ότι ο λαός μπορεί να υποφέρει, να χάνει αγαπημένους αλλά δεν αποσύρει την υποστήριξη του από την κυβερνητική παράταξη. Η πολιτική ευθύνη επικαλύπτεται από την αλαζονεία για παλιές και νέες αμαρτίες. Αλλά οι νεκροί παραμένουν παρόντες με την απουσία τους. Το πένθος ταιριάζει στους Έλληνες, 23.000 κόσμοι χάθηκαν. Όταν η καταστροφή είναι τεράστια, η ευθύνη την ακολουθεί και η παραίτηση είναι μονόδρομος. Χωρίς μια χειροπιαστή αποδοχή ευθύνης, η ηθική αναισθησία της κυβέρνησης είναι χωρίς προηγούμενο.