H οργάνωση της εκπαίδευσης των παιδιών των προσφύγων συνιστά μια εμβληματική επιλογή της κυβέρνησης της αριστεράς που υλοποιήθηκε σε ιδιαίτερα δύσκολες συγκυρίες.

Η επιλογή αυτή δεν προέκυψε μόνο από τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από το Σύνταγμα και τις διεθνείς συμβάσεις αλλά και από μια συγκεκριμένη άποψη για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη σημασία της κοινωνικής ένταξης προς όφελος της κοινωνίας και της οικονομίας μας. Η κυβέρνηση της αριστεράς, κεφαλαιοποιώντας υπάρχουσες πολιτισμικές δυναμικές, συνέβαλε στο να διατηρηθεί η Ελλάδα ως χώρα που δεν υπάρχουν φαινόμενα μαζικής βίας και τρομοκρατίας προερχόμενα από τον κοινωνικό αποκλεισμό των προσφύγων και μεταναστών. Η εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων αποτέλεσε το πρώτο πεδίο συμβίωσης προσφύγων και γηγενών και ανέδειξε τις σύνθετες δυναμικές σχέσεων εξουσίας και τις βαθιές ιδεολογικές δομές που υπερβαίνουν το χώρο του σχολείου. Στο παρόν  άρθρο δεν εστιάζουμε στα παιδιά των προσφύγων, στην παιδαγωγική διαδικασία, στο υλικό διδασκαλίας, στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ή στις εκπαιδευτικές πρακτικές αλλά στις διαδικασίες θεσμικής οργάνωσης της εκπαίδευσης των προσφυγοπαίδων. Είναι αδύνατο να κατανοήσουμε τις ανεπάρκειες που σήμερα εμφανίζονται αν δεν αναστοχαστούμε πάνω στις δυναμικές που αφορούσαν αυτό καθαυτό το όλο εγχείρημα.

Οι συμφωνίες ΕΕ – Τουρκίας αλλά και η αθέτηση των συμφωνηθέντων εντός της ΕΕ το 2016 εγκλώβισαν στην χώρα δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες. Ο πληθυσμός αυτός ήταν εθνικά, ταξικά, γλωσσικά, θρησκευτικά και εθνοτικά ανομοιογενής. Τον Φεβρουάριο του 2016 το ΥΠΠΕΘ συγκρότησε τρεις επιστημονικές επιτροπές πανεπιστημιακών από όλη τη χώρα που εργαζόμενες με συστηματικό και ταχύτατο τρόπο κατέθεσαν τον Ιούνιο του 2016 προτάσεις για την ένταξη των προσφυγοπαίδων στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Εκείνη την περίοδο είχαν αναπτυχθεί εντός των καταυλισμών εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες από εθελοντές, ΜΚΟ και πρόσφυγες εκπαιδευτικούς. Ορισμένα στελέχη ΜΚΟ δημοσίευσαν σειρά άρθρων στον διεθνή Τύπο και επιστημονικά περιοδικά υποστηρίζοντας την αδυναμία του κράτους να αναλάβει το εγχείρημα. Παράλληλα, επιχειρηματολόγησαν υπέρ της διεκδίκησης των κονδυλίων που δίνονταν από την ΕΕ για την εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων. Το σχέδιο του ΥΠΠΕΘ κεφαλαιοποίησε τη συσσωρευμένη εμπειρία από την εκπαίδευση παλιννοστούντων και ομογενών της δεκαετίας του 1990, από τα προγράμματα εκπαίδευσης μουσουλμανοπαίδων της Θράκης, από τα πιο σύγχρονα προγράμματα εκπαίδευσης παλιννοστούντων και αλλοδαπών και εκπαίδευσης Ρομά. Αυτό φάνηκε και στη σύνθεση των επιστημονικών επιτροπών. Η πρωτοβουλία δημιουργίας εξωτερικών ως προς τη δομή του ΥΠΠΕΘ επιστημονικών επιτροπών βασίστηκε στη διαπίστωση ότι το εγχείρημα υπερέβαινε τις δυνατότητες που είχαν οι υπάρχοντες εσωτερικοί μηχανισμοί και εποπτευόμενοι φορείς του ΥΠΠΕΘ. Παράλληλα, δημιουργήθηκε στο νέο οργανόγραμμα του ΥΠΠΕΘ ένα Αυτοτελές Τμήμα για την οργάνωση της εκπαίδευσης των προσφύγων και στελεχώθηκε από λίγους αλλά υποδειγματικά αφοσιωμένους διοικητικούς και εκπαιδευτικούς με σπουδές και εμπειρία στη διαπολιτισμική εκπαίδευση.

Το Τμήμα απόκτησε συνδέσμους με το Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης και την UNICEF, συνεργάστηκε εντατικά με το Ι.Ε.Π. και όρισε διαμεσολαβητές στις Περιφερειακές Διευθύνσεις Εκπαίδευσης. Η εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων βασίζεται στην ύπαρξη Τάξεων Υποδοχής για όσα παιδιά έχουν στοιχειώδη γνώση ελληνικών, στη δημιουργία απογευματινών τάξεων Δ.Υ.Ε.Π. (Δομές Υποστήριξης της Εκπαίδευσης των Προσφύγων) όπου τα παιδιά των προσφύγων φοιτούν το μέγιστο για έναν χρόνο ενταγμένα στο σχολικό περιβάλλον, στην πρόσληψη ψυχολόγων και μεταφραστών μέσω συνέργειας με διεθνείς οργανισμούς, στη δημιουργία νηπιαγωγείων εντός των καταυλισμών, στη δωρεάν μεταφορά των παιδιών από τους καταυλισμούς στα σχολεία μέσω συνέργειας με τον Δ.Ο.Μ., στην κοινή δράση με το Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής, το Υπουργείο Υγείας και την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες ώστε να εξασφαλιστεί η υγειονομική κάλυψη των προσφυγοπαίδων. Δημιουργήθηκε ένας νέος ρόλος εντός του εκπαιδευτικού συστήματος, αυτός του Σ.Ε.Π. (Συντονιστή Εκπαίδευσης Προσφύγων) που αποδείχθηκε απόλυτα κομβικός. Μερικές δεκάδες εκπαιδευτικών με αυξημένα προσόντα επιλέχθηκαν, κατόπιν δικής τους αίτησης, ως Σ.Ε.Π. Οι εκπαιδευτικοί αυτοί, που είχαν στη συντριπτική τους πλειοψηφία ένα ενεργό προφίλ στη διαπολιτισμική εκπαίδευση και αντιρατσιστική δράση, συνδιαμόρφωσαν το ρόλο τους αναλαμβάνοντας αυξημένες αρμοδιότητες ως «γέφυρα» ανάμεσα στα παιδιά, τις οικογένειες, τα σχολεία, το ΥΠΠΕΘ και άλλα Υπουργείων, τους Ο.Τ.Α., τις ΜΚΟ και τους διεθνείς οργανισμούς. Οι Σ.Ε.Π. αποτελούν την αιχμή του δόρατος στην εκπαίδευση των προσφυγόπαιδων, εργάζονται σε εξαιρετικά απαιτητικές συνθήκες και απέδειξαν ότι ο εκπαιδευτικός κόσμος μπορεί να κάνει τα αδύνατα δυνατά.

Στις 10/10/2016 ξεκίνησαν να λειτουργούν οι πρώτες Δ.Υ.Ε.Π. Υπήρξαν ισχυρά κινήματα συμπαράστασης αλλά και ισχυρές αντιδράσεις. Πρωταγωνιστές σε αυτές τις αντιδράσεις ήταν βουλευτές και στελέχη της Χρυσής Αυγής, πολιτευτές και ορισμένοι δήμαρχοι που επικαλέστηκαν «τον φόβο αναταραχής και συγκρούσεων με όσους γονείς αντιδρούσαν στην εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων». Οι αιτιάσεις που οι παραπάνω διατύπωσαν δημιούργησαν ένα κλίμα πανικού ακόμα και σε γονείς που δεν είχαν καμία απολύτως σχέση με ξενοφοβικές οπτικές. Η βασική αντιπρόταση όσων αντιδρούσαν ήταν η δημιουργία εντελώς ξεχωριστών σχολείων για τα προσφυγόπουλα αποκλειστικά εντός των καταυλισμών. Παράλληλα, υπήρξε και η πρόταση για άμεση φοίτηση όλων των προσφυγοπαίδων σε Τάξεις Υποδοχής. Η επιστημονική επιτροπή του ΥΠΠΕΘ θεώρησε την επιλογή αυτή παιδαγωγικά ατελέσφορη. Σήμερα λειτουργούν 113 Δ.Υ.Ε.Π. με 4.244 παιδιά τόσο στην ενδοχώρα αλλά και στα νησιά. Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται 30 νηπιαγωγεία εντός Κέντρων Φιλοξενίας και Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης (Λέσβος, Χίος, Σάμος, Λέρος, Κως). Λειτουργούν 1.169 Τάξεις Υποδοχής σε Δημοτικά Σχολεία και 282 σε Γυμνάσια και Λύκεια. Οι Τάξεις Υποδοχής αναπτύσσονται σε 1.451 σχολεία. Σε αυτές φοιτούν 8.230 μαθητές αιτούντες άσυλο ή/και δικαιούχοι διεθνούς προστασίας.

Συμπερασματικά, η εκπαίδευση των δωδεκάμισι χιλιάδων προσφυγοπαίδων οργανώθηκε και υλοποιήθηκε μέσω θεσμικών πρωτοτυπιών (ειδικών επιτροπών, θεσμών και ρόλων) που δεν υπήρχαν στο εκπαιδευτικό μας σύστημα στη δεδομένη συγκυρία. Βασίστηκε πάνω σε αυτές τις πρωτοτυπίες, σε συμμαχίες με την κοινωνία, στην ισότιμη σύμπραξη με διεθνείς οργανισμούς (Δ.Ο.Μ., UNICEF) που αποδείχθηκαν εξαιρετικά φερέγγυοι και αποτελεσματικοί σε ότι ανέλαβαν. Τα πλεονεκτήματα αυτών των επιλογών φάνηκαν στην προσαρμοστικότητα του όλου εγχειρήματος στις τοπικές αντιξοότητες αλλά κυρίως στην οργανική του σύνδεση με τη θετική συμπαράσταση και ενεργό δράση πάρα πολλών εκπαιδευτικών και αλληλέγγυων. Χωρίς όλους αυτούς το εγχείρημα θα είχε αποτύχει. Το ΥΠΠΕΘ δεν υποχώρησε πανελλαδικά σε καμία περίπτωση αντιδράσεων, παντού επικράτησε ο διάλογος και όλες οι δικαστικές προσφυγές κατά της εκπαίδευσης των προσφυγοπαίδων κερδήθηκαν υπέρ του ΥΠΠΕΘ. Παντού στην χώρα όπου υπήρξαν αντιδράσεις, υπήρξε τελικά κοινωνική αποδοχή των προσφυγοπαίδων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ωραιοκάστρου που σήμερα υπάρχει γονέας πρόσφυγας σε Δ.Σ. Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων.

Τα ελλείματα που η επόμενη κυβέρνηση πρέπει να αντιμετωπίσει είναι πολλά. Αφορούν τη συστηματική επιμόρφωση όλων των εκπαιδευτικών στην εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων, τα προγράμματα γλωσσομάθειας και δια βίου μάθησης των ενήλικων προσφύγων, το διδακτικό υλικό και το πρόγραμμα των Δ.Υ.Ε.Π., την εργασιακή κανονικότητα στις Δ.Υ.Ε.Π., την αντιμετώπιση της μειωμένης φοίτησης των προσφυγοπαίδων στο Λύκειο, τα προβλήματα στην εκπαιδευτική καθημερινότητα των παιδιών, των οικογενειών τους και των δασκάλων τους. Όλες αυτές οι ανεπάρκειες υπάρχουν επειδή κερδίσαμε την ιδεολογική και οργανωτική πρόκληση καταφέρνοντας να υπάρξει εκπαίδευση των προσφυγοπαίδων στα σχολεία μας. Δεν την αφήσαμε στα χέρια τρίτων, δεν την οργανώσαμε εκτός του σχολείου. Ας μην ξεχνάμε ότι η παρουσία 21 εκ. πολιτών τρίτων χωρών (προσφύγων και μεταναστών) στην ΕΕ που αριθμεί πάνω από 510 εκ. μόνιμους κατοίκους δεν συνιστά μεταναστευτική ή προσφυγική κρίση αλλά κρίση υποδοχής.

Στη μνήμη του Γιάννη Παντή…

* Φωτογραφία: Νίκος Πηλός για την The HOME Project